‌ATM व्यवहार नवीन नियम: १ मेपासून काय बदलणार? जाणून घ्या वाढलेली फी, पर्याय आणि ग्राहकांसाठी महत्त्वाची माहिती

रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने नुकताच एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला आहे, ज्याचा थेट परिणाम सामान्य नागरिकांच्या एटीएम व्यवहारांवर होणार आहे. १ मेपासून एटीएममधून पैसे काढणे आणि बॅलन्स तपासणे अधिक महाग होणार आहे.

आरबीआयने इंटरचेंज शुल्कात वाढ करण्यास मंजुरी दिली असून, आता रोख रक्कम काढण्यासाठीचे शुल्क १७ रुपयांवरून १९ रुपये करण्यात आले आहे. त्याचप्रमाणे, शिल्लक तपासणीसारख्या गैर-आर्थिक व्यवहारांचे शुल्क ६ रुपयांवरून ७ रुपये इतके वाढले आहे.

ATM व्यवहार नवीन नियम

हा निर्णय खासगी आणि सार्वजनिक बँकांच्या मागणीनंतर घेण्यात आला असून, बँकांना एटीएम देखभाल खर्च, सुरक्षा यंत्रणा आणि तांत्रिक खर्चांचा भार हलका करण्यासाठी यामध्ये बदल सुचवण्यात आला होता. त्यामुळे ग्राहकांना आता काही मर्यादेतील फ्री व्यवहारानंतर प्रत्येक व्यवहारासाठी थोडी अधिक किंमत मोजावी लागणार आहे.

RBI च्या या निर्णयाचा सर्वाधिक फटका लहान बँकांना बसणार आहे, विशेषतः अशा बँकांना ज्यांचं स्वतःचं ATM नेटवर्क खूप मर्यादित आहे. या बँकांना इतर बँकांच्या किंवा व्हाईट-लेबल एटीएम ऑपरेटर्सच्या नेटवर्कवर अवलंबून राहावं लागतं, ज्यामुळे Interchange शुल्क वाढल्यास त्यांचा खर्च अधिक वाढतो.

सूत्रांनुसार, व्हाईट-लेबल एटीएम ऑपरेटर्सनीच ही शुल्कवाढ मागितली होती, कारण सध्याचं मॉडेल त्यांच्या दैनंदिन ऑपरेशन्ससाठी फायदेशीर ठरत नव्हतं. देखभाल खर्च, कॅश रीफिलिंग आणि सुरक्षा यंत्रणांमध्ये होणारी वाढती गुंतवणूक यामुळे त्यांचं कामकाज टिकवणं कठीण झालं होतं.

या सगळ्याचा सरळ परिणाम असा होतो की, बँका स्वतःवरील आर्थिक भार कमी करण्यासाठी हे अतिरिक्त शुल्क ग्राहकांकडून वसूल करण्याचा मार्ग निवडू शकतात. यामुळे सर्वसामान्य ग्राहकांच्या खिशावर पुन्हा एकदा भार वाढण्याची शक्यता आहे.

इंटरचेंज फी म्हणजे नेमकं काय असतं?

एटीएम इंटरचेंज फी म्हणजे जेव्हा एखादा ग्राहक आपल्या बँकेचा एटीएम वापरत नाही, तर दुसऱ्या बँकेच्या एटीएममधून व्यवहार करतो, तेव्हा त्याच्या बँकेला त्या एटीएम मालक बँकेला एक ठराविक रक्कम शुल्क म्हणून द्यावी लागते. हेच शुल्क म्हणजे Interchange फी. ही रक्कम बँकांकडून वसूल केली जाते, पण काही प्रमाणात ती ग्राहकांकडूनही घेतली जाते, विशेषतः मोफत व्यवहारांच्या मर्यादा संपल्यानंतर.

या शुल्काचा उद्देश म्हणजे एटीएमचा देखभाल खर्च, ऑपरेशनल खर्च आणि सेवेसाठी आवश्यक असणारी व्यवस्था याची भरपाई करणे. १३ मार्च रोजी नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) ने बँकांना यासंबंधी नोटीस पाठवली होती आणि RBI कडून अधिकृत मान्यता घेतली होती. आता या निर्णयामुळे बँकांना थोडा दिलासा मिळणार असला, तरी सामान्य ग्राहकाला त्याची किंमत थोडी जास्त मोजावी लागणार आहे.

ATM व्यवहारांवरील नियम काय सांगतात?

ATM व्यवहारांसाठी देशभर एक ठराविक नियम प्रणाली लागू आहे. सध्या महानगरांमध्ये म्हणजे मेट्रो सिटींमध्ये, ग्राहकांना दरमहा इतर बँकांच्या एटीएमवर ५ मोफत व्यवहार करण्याची मुभा आहे. तर ग्रामीण व निमशहरी (नॉन-मेट्रो) भागांमध्ये ही मर्यादा ३ मोफत व्यवहारांपर्यंत आहे. हे व्यवहार आर्थिक (जसे की पैसे काढणे) आणि गैर-आर्थिक (उदा. बॅलन्स तपासणी) दोन्ही प्रकारात येतात.

या मर्यादेपलीकडे प्रत्येक अतिरिक्त व्यवहारासाठी ग्राहकांकडून शुल्क आकारलं जातं. आता RBI ने हे शुल्क वाढवल्याने, प्रत्येक अतिरिक्त व्यवहार ग्राहकासाठी पूर्वीपेक्षा महाग ठरणार आहे.

विशेषतः लहान बँकांसाठी ही चिंता अधिक आहे कारण त्यांच्या ग्राहकांना बहुतेक वेळा इतर बँकांचे एटीएम वापरावे लागतात. त्यामुळे अशा बँकांना आपल्या ग्राहकांसाठी अधिक Interchange फी भरावी लागणार आहे, ज्याचा आर्थिक ताण त्या बँकांवर पडू शकतो.

हेही वाचा:-👇

SBI गृह कर्ज 2025: नवीन व्याजदर, पात्रता, कागदपत्रं आणि EMI हिशोब

इंटरचेंज फी वाढीमागचं कारण काय?

RBI ने एटीएम Interchange फी वाढवण्याचा निर्णय घेतला तो अचानक नाही. गेल्या काही वर्षांत एटीएमच्या देखभाल खर्चात मोठी वाढ झाली आहे. मशीनचा अपग्रेड, सुरक्षा यंत्रणांची अंमलबजावणी, कॅश रिफिलिंग, आणि सायबर सुरक्षेसाठी लागणारे तांत्रिक उपाय यामुळे व्हाईट लेबल एटीएम ऑपरेटर आणि बँकांना आर्थिक बोजा सहन करावा लागत होता.

यामुळेच त्यांनी NPCI मार्फत शुल्क वाढवण्याची शिफारस केली होती. RBI नेही या मागणीत तथ्य मानून बदलास परवानगी दिली. त्यामुळे ही वाढ केवळ महसूलासाठी नसून, एटीएम सेवा कायम दर्जेदार राहण्यासाठी आवश्यक असल्याचे सांगितले जाते.

ग्राहकांसाठी परिणाम काय असतील?

ATM Interchange फी वाढल्यामुळे सर्वसामान्य ग्राहकांवर थेट परिणाम होणार आहे. सध्या प्रत्येक बँक काही मोफत व्यवहारांची मर्यादा देते, पण ती संपल्यानंतर प्रत्येक व्यवहारासाठी अतिरिक्त शुल्क आकारलं जातं. आता या शुल्कात वाढ झाल्याने ग्राहकांना पूर्वीपेक्षा जास्त पैसे मोजावे लागतील.

विशेषतः जे लोक इतर बँकांचे ATM वारंवार वापरतात, त्यांना हा खर्च अधिक जाणवणार आहे. ग्रामीण भागात ATM ची उपलब्धता कमी असल्याने, तिथले नागरिक अधिक अडचणीत येऊ शकतात.

याशिवाय अनेक जण अजूनही डिजिटल व्यवहारांपेक्षा रोख व्यवहारांवर विश्वास ठेवतात, त्यामुळे त्यांच्यासाठी ही वाढ आर्थिकदृष्ट्या त्रासदायक ठरू शकते. ही फी वाढ सामान्य माणसाच्या खिशावर थेट परिणाम करणारी आहे.

डिजिटल व्यवहार आणि UPI चा पर्याय

ATM व्यवहारांवरील वाढीव शुल्कामुळे अनेक ग्राहक डिजिटल व्यवहारांकडे वळत आहेत. UPI, मोबाईल बँकिंग, नेट बँकिंग आणि वॉलेट्ससारख्या सेवा आता सहज उपलब्ध आहेत आणि अनेक व्यवहार मोफत किंवा अत्यंत कमी खर्चात होतात. सरकारनेही डिजिटल इंडिया मोहिमेअंतर्गत डिजिटल व्यवहारांना प्रोत्साहन दिलं आहे.

त्यामुळे किराणा दुकान, पेट्रोल पंप, शाळा फी अशा अनेक ठिकाणी UPI चा वापर वाढलेला दिसतो. यामुळे ATM कडून रोख रक्कम काढण्याची गरज कमी होत आहे. याचमुळे अनेक तज्ज्ञांचा अंदाज आहे की Interchange फी वाढ ही ग्राहकांना डिजिटल पर्याय स्वीकारण्यासाठी एक सकारात्मक ढकल ठरू शकते.

बँकांच्या धोरणात होणारे बदल

Interchange फी वाढल्यानंतर बँकांनाही आपल्या धोरणांमध्ये काही बदल करावे लागतील. मोठ्या बँका त्यांच्या प्रीमियम ग्राहकांसाठी मोफत व्यवहारांची मर्यादा वाढवू शकतात, तर काही बँका फिक्स शुल्क लावून स्पेशल ATM प्लॅन्स देऊ शकतात.

तसेच ग्राहकांना त्यांच्या व्यवहारांबद्दल अधिक पारदर्शकता ठेवावी लागणार आहे — म्हणजेच प्रत्येक व्यवहारानंतर SMS किंवा ईमेलद्वारे शुल्काची माहिती द्यावी लागेल.

काही बँका डिजिटल व्यवहारांसाठी इन्सेन्टिव्ह स्कीम्स देखील आणू शकतात, ज्यामध्ये UPI किंवा नेट बँकिंग वापरणाऱ्यांना पॉइंट्स, कॅशबॅक किंवा सूट दिली जाऊ शकते. या सगळ्याचा उद्देश ग्राहकांना रोख व्यवहारांपेक्षा डिजिटल प्लॅटफॉर्मकडे वळवण्याचा असेल.

ग्राहकांनी काय काळजी घ्यावी?

ATM इंटरचेंज फी वाढल्यानंतर ग्राहकांनी आर्थिक व्यवहार करताना अधिक सतर्क राहणं गरजेचं आहे. सर्वप्रथम, बँकेने दिलेले मोफत व्यवहार किती आहेत याची माहिती ठेवावी आणि त्याचा योग्य वापर करावा. गरज नसताना रोख रक्कम काढणं टाळावं.

शक्य असेल तेव्हा डिजिटल व्यवहारांवर भर द्यावा, जसं की UPI, मोबाईल बँकिंग किंवा QR कोड पेमेंट्स. याशिवाय, दरमहा किती व्यवहार केले हे ट्रॅक करणं आणि बँक स्टेटमेंट वेळेवर तपासणं महत्त्वाचं आहे.

अनेक बँका शुल्क बदलांबाबत सूचना देतात, त्यामुळे वेळोवेळी बँकेच्या अपडेट्सकडे लक्ष ठेवावं. योग्य नियोजन आणि सजगता ठेवल्यास वाढलेलं शुल्क टाळणं सहज शक्य आहे.

निष्कर्ष:

ATM Interchange फीमध्ये झालेली वाढ ही बँकांच्या खर्चात वाढ झाल्यामुळे आवश्यक होती, मात्र याचा परिणाम थेट सर्वसामान्य ग्राहकांवर होणार आहे. रोख व्यवहारांची सवय असलेल्या लोकांना आता डिजिटल पर्यायांची गरज अधिक जाणवेल.

अशा वेळी, ग्राहकांनी आपले व्यवहार नीट नियोजित करून मोफत व्यवहारांचा योग्य उपयोग करावा आणि शक्य तिथे UPI, मोबाईल बँकिंगसारखे पर्याय निवडावेत. बँकांनीही पारदर्शकता आणि ग्राहक सुविधा लक्षात घेऊन नवे उपाय आणणे गरजेचे आहे. आर्थिक शिस्त आणि जागरूकता ठेवून ही फी वाढ सहज पेलता येऊ शकते.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न: